पेहराव
गोरमाटी बानो
Share this on WhatsApp
गोरमाटी (गोरबंजारा/लमानी/सुगाली/ लंबानी/ लंबाडी ) ही भारतातील रंगीबेरंगी आणि सुंदर जमात आहे. जर आपण बर्फाच्छादीत हिमालयापासुन ते सुर्य मावळत्या कन्याकुमारी पर्यतच्या भारतातील सर्व महिलांचे निरक्षण केले तर तुम्हाला चांगल्या प्रकारचे पोषाक किंवा विपुल प्रमाणात अलंकार अन्य महिलाकडे दिसणार नाहीत की ज्यापेक्षा जास्त हे विस्तृत पसरलेल्या बंजारा जमातीत असतात. जर आपण संपुर्ण भारतातील महिलासाठी सुंदर पोषाख स्पर्धा ठेवली तर बंजारा महिला त्यात नक्कीच पहिलं पारितोषीक मिळवतील. राजस्थान हे प्राचीन हस्तकलाचे मुळ ठिकाण आहे. राज्यस्थानात अशी सुध्दा एक म्हण आहे की,या राज्यात जो प्रवास करेल त्याच्या लक्षात येईल की राजस्थानातील महिलांच्या घागऱ्यावरील नक्षी प्रत्येक १२ कि.मी. च्या अंतरावर बदलते.
बंजारा लोक नक्षी ही अद्यापही कुठल्याही राजाकडुन दिल्या जाणाऱ्या आश्रयाशिवाय जिवंत आहे- या पारंपारीक नक्षीकामात उल्लेखनीय कौशल्य दाखविले आहे. बंजारा नक्षीकामाचे उत्पादनाची प्रक्रिया खुपच साधी आहे. या कलेसाठी फक्त एका सुईची गरज असते. महत्वाची असत ती म्हणजे बुध्दीमत्ता पारंपारीकरित्या पिढयानं न पिढया विकसीत केलेली. बंजारा समाजाच्या जो वंशज आहे त्याने नविन तंत्राचा अनुचित /योग्य असा हस्तकलेत देखील बदल स्विकारलेला नाही अगदी स्पष्ट सागायचे झाले तर आजही बंजारा लोक कपडे कापण्यासाठी / तुकडे करण्यासाठी कात्री ऐवजी कोयता/ विळी वापरतात. कापडाचे तुकडे करण्यासाठी वापरण्यासाठी येणारे एकमेव साधन म्हणजे विळी / कोयता आणि नक्षी कामात लागणारी सुई वापण्यात येते.
छोटया छोटया कापडाच्या तुकडयावर भरतकाम करुन असते ते जोडुन नंतर सफाईदार वस्तु बनविल्या जातात. बंजारा जमातीत हे भरतकाम महिला त्यांचे घरगुती कामे आटोपल्यानंतर हे हस्तव्यवसायाचे काम फुरसतीत करतात बऱ्याचश्या घरांच्या समोर मोकळा व्हरांडा असतो आणि त्यांचा वापर त्या महिला भरतकामासाठी करतात हे भरतकाम करण्यासाठी सुई व्यतीरिक्त कुठलेही साधन आवश्यक नसते केवळ प्रत्येक महिलेला बसण्यासाठी पुरेशी जागा आणि यासाठी व्हरांडा पुरेसा आहे.बंजारा महिलांची कला त्यांच्या पोषाख आणि अंलकारवरुन दिसते. या ठिकाणी कुठलेली सामुहीक उत्पादन अथवा व्यावसायीक पिळवणुक होत नाही. मुख्यतः बंजारा महिलांना त्यांचे पांरपारीक पोषाख परिधान करण्याची खुप आवड असते. त्यांची हस्तकला गुंतागुंतीची भरतकला पांरपारीक पोषाखाच्या स्वरुपात करण्यात आणि संाभाळण्यात आहे. आणि अलिकडच्या काळात या व्यवसायाला उतरती कला लागली आहे. याच काळात ही कला जतन करण्याची जाणिव -ााली तरीही या कलेबद्दल त्यांचे प्रेम /तीव्र आवड मोठया प्रमाणात ही कला अखंड ठेवण्यात येत आहे. त्यांच्या वास्तव्याचे स्वरुप हे वेगळे आणि स्वतंत्र छावणीच्या स्वरुपात असते. तांडा म्हणुन परिचीत आहेत.यामूळे त्यांची कला पुढे चालु ठेवल्यास व त्यांची ओळख सांभाळण्यास मदत होते.
शिकण्याची प्रक्रिया :-
संपुर्ण देशभरातील बंजारा महिलांच्या पोषाखात एकसुत्रीपणा पाळल्या जातं. असं मानलं जातं की, बंजारा लोक हे मुलतः राजस्थानातील एकाच ठिकाणाहुन स्थलांतरीत झाले आणि ते संपुर्ण देशभर पसरले बंजारा भरतकाम हे सुध्दा मुळ राजस्थानातील असु शकते आणि कदाचित ही भरतकाम बंजारा लोक राजस्थानातुन देशातील इतर भागात स्थायिक होण्याआधीच विकसीत झालेले असावी राजस्थानात देखील त्यांनी आपली वैशिष्टपुर्ण पोषाख परिधान करण्याची प्रेमळ/ आवडती परंपरा स्विकारली की, जे त्यांची स्वतंत्र ओळख सांभाळण्यासाठी आणि जेव्हा ते राजस्थानातुन बाहेर पडले त्यांनी त्यांची कला त्यांच्या सोबत नेली की जी, त्यांनी आपल्या प्राथमीक आवस्थेत विकसीत केली आणि पिढयानं पिढया ही प्राचीन कला त्यांनी आजपर्यत राखुन/जतन करुन ठेवली आहे.
पोशाखाचे उत्कृष्ठ उदाहरण म्हणजे काचळी/लोव्हडी/ पंम्बाडी/ टुकरी/ फडकी आणि फेटीया बंजारा महिला परिधान करतात ते देशभर सारखेच असतात. रंगसंगती आणि नक्षी आराखडा हा सुध्दा सर्वत्र सारखाच असतो.
शिक्षणची सुरवातः-
केवळ बंजारा महिलाच हे भरतकाम करतात त्या हे भरतकाम करतात ते केवळ व्यापारीक हेतुसाठी नव्हे हे लोक आपली कलेव्दारे तीव्र इच्छेने परंपरा पाळतात/ साभांळतात आणि त्यांचा छंद आणि ते या सर्वस्वी उत्पादनाच्या वापर वैयक्तीक हेतुसाठी करतात .जेव्हा माता भरतकाम करते तेव्हा तिचे बाळ तिच्या शेजारीच पारंपारीक उपजत प्रवृत्ती आणि जीज्ञासेने बसलेले असते अशा प्रकारे आपल्या आईला सुईच्या साहयाने भरतकाम करत असतांना पाहणारे बालक लहानपणीच हस्तकला शिकण्याचा प्रयत्न करतात आणि घरातील इतर सदस्य त्या बालकाला हस्तकेलेच्या मार्गदर्शन करुन परिपुर्ण करण्याच्या प्रयत्न करतात म्हणुन हस्तकला शिक्षणाचा मुळ हे त्याच्या घरातील माता असते. बंजारा भरतकाम हे अतिशय साधी कला आहे की ती लहानपणी सुध्दा कुठल्याही अडचणीशिवाय शिकता येते.
संपुर्ण देशभरातील बंजारा महिलांच्या पोषाखात एकसुत्रीपणा पाळल्या जातं. असं मानलं जातं की, बंजारा लोक हे मुलतः राजस्थानातील एकाच ठिकाणाहुन स्थलांतरीत झाले आणि ते संपुर्ण देशभर पसरले बंजारा भरतकाम हे सुध्दा मुळ राजस्थानातील असु शकते आणि कदाचित ही भरतकाम बंजारा लोक राजस्थानातुन देशातील इतर भागात स्थायिक होण्याआधीच विकसीत झालेले असावी राजस्थानात देखील त्यांनी आपली वैशिष्टपुर्ण पोषाख परिधान करण्याची प्रेमळ/ आवडती परंपरा स्विकारली की, जे त्यांची स्वतंत्र ओळख सांभाळण्यासाठी आणि जेव्हा ते राजस्थानातुन बाहेर पडले त्यांनी त्यांची कला त्यांच्या सोबत नेली की जी, त्यांनी आपल्या प्राथमीक आवस्थेत विकसीत केली आणि पिढयानं पिढया ही प्राचीन कला त्यांनी आजपर्यत राखुन/जतन करुन ठेवली आहे.
पोशाखाचे उत्कृष्ठ उदाहरण म्हणजे काचळी/लोव्हडी/ पंम्बाडी/ टुकरी/ फडकी आणि फेटीया बंजारा महिला परिधान करतात ते देशभर सारखेच असतात. रंगसंगती आणि नक्षी आराखडा हा सुध्दा सर्वत्र सारखाच असतो.
शिक्षणची सुरवातः-
केवळ बंजारा महिलाच हे भरतकाम करतात त्या हे भरतकाम करतात ते केवळ व्यापारीक हेतुसाठी नव्हे हे लोक आपली कलेव्दारे तीव्र इच्छेने परंपरा पाळतात/ साभांळतात आणि त्यांचा छंद आणि ते या सर्वस्वी उत्पादनाच्या वापर वैयक्तीक हेतुसाठी करतात .जेव्हा माता भरतकाम करते तेव्हा तिचे बाळ तिच्या शेजारीच पारंपारीक उपजत प्रवृत्ती आणि जीज्ञासेने बसलेले असते अशा प्रकारे आपल्या आईला सुईच्या साहयाने भरतकाम करत असतांना पाहणारे बालक लहानपणीच हस्तकला शिकण्याचा प्रयत्न करतात आणि घरातील इतर सदस्य त्या बालकाला हस्तकेलेच्या मार्गदर्शन करुन परिपुर्ण करण्याच्या प्रयत्न करतात म्हणुन हस्तकला शिक्षणाचा मुळ हे त्याच्या घरातील माता असते. बंजारा भरतकाम हे अतिशय साधी कला आहे की ती लहानपणी सुध्दा कुठल्याही अडचणीशिवाय शिकता येते.
निर्माण केलेल्या बाबीः-
बंजारा भरतकाम हे बंजारा महिलांची आपल्या कपडयांवर विकसीत केलेल्या काम म्हणजेच काचली, लोव्हाडी, पाम्बडी/ टुकरी / फडकी आणि फेटीया आणि त्यांच्या दैनदिन वापरातील वस्तु जसे की, झोलना, चन्ची , खलची , दरनी, गलनो, इत्यादी हस्तनिर्मीत व नैसर्गिक शुध्दता अथवा प्रदुषणाच्या बाबतीत कुठलीही धोका कलेबाबत नाही हे लोक त्यांच्या कपडयांना बानो म्हणतात. ज्यामध्ये पुढील बाबींचा समावेश आहे.
बंजारा भरतकाम हे बंजारा महिलांची आपल्या कपडयांवर विकसीत केलेल्या काम म्हणजेच काचली, लोव्हाडी, पाम्बडी/ टुकरी / फडकी आणि फेटीया आणि त्यांच्या दैनदिन वापरातील वस्तु जसे की, झोलना, चन्ची , खलची , दरनी, गलनो, इत्यादी हस्तनिर्मीत व नैसर्गिक शुध्दता अथवा प्रदुषणाच्या बाबतीत कुठलीही धोका कलेबाबत नाही हे लोक त्यांच्या कपडयांना बानो म्हणतात. ज्यामध्ये पुढील बाबींचा समावेश आहे.
काचळी :-
हे उघडया पाठीच्या भागाचे ब्लाऊज आहे.यामध्ये बहुरंगी कपडयाना शिवलेल्या तुकडयांचा समावेश असतो. या कपडयांच्या रंग विशेषतःगडद व चमकदार असतो. साधारणतः कचलीसाठी लाल व काळया (हे नेव्ही ब्लु रंगासह कालो रंग म्हणतात ) रंगाच्या कपडयांच्या वापर केला जातो. इतर रंग सुध्दा यात वापरले जातात. काचलीसाठी वापरण्यात येणारी रंगसंगती आणि नमुने संपुर्ण देशभरात जवळजवळ सारखेच असतात इतर सर्वसामान्य ब्लाऊज तुलनेत जर आपण विशिष्ट अशा कचलीसाठी विचार आणि जवळुन निरीक्षण केले तर काचली च्या दर्शनी भाग हा खुप महत्वाचा भाग असतो. यात तीन भागांचा समावेश असतो, म्हणजेच छाती, पेटी आणि बाही काचली च्या वरचा भाग म्हणजेच छाती याचा वापर चोळी म्हणुन करतात. काचली च्या पाठीचा भाग हा पुर्णतः उघडा असतो शिवाय त्याला दोन दोऱ्या असतात. ज्यांना दोरी म्हणतात यांचा वापर कचली बांधण्यासाठी होतो. या दोऱ्यांचा पहिला संच पाठीच्या वरच्या भागात असतो जो मानेच्या भोवती बांधायचा असतो. आणि दुसरा संच ज्याला परिधान करणारी व्यक्ती पाठीच्या मध्य भागावर असतो, ज्याला परिधान करणारी व्यक्ती पाठीच्या अवती-भवती बांधते. काचली ची लांबी पोटाचा भाग झाकते आणि त्याचा चौकोनाकृती आकार असतो. छोटया कवडया , जुने नाणे सुध्दा वापरतात. जुन्याकाळी थोडया प्रमाणात चांदी सुध्दा काचली वर वापरली जात.चांदीच्या वाढत्या किमंतीमुळे चांदी ऐवजी शिसे वापरले जाते. आणि मोठया प्रमाणात कृत्रिम काचेचे खडे जे कचलीला चकाकी आणि वैभव देतात ते वापरले जातात सुशील किंवा कुलीन स्त्रीया स्वतःसाठी वेगळया काचली बनवत असत. छातीच्या दोन्ही बाजुस काचेची तुकडे लावुन या काचली अधिक नक्षीदार व आकर्षक बनवत असत. वधुसाठी बनवण्यात आलेल्या काचली या सुध्दा साधारण काचली पेक्षा भिन्न असत अविवाहीत मुली दोन रंगाच्या खडप्याची कचली परिधान करत नसत.
हे उघडया पाठीच्या भागाचे ब्लाऊज आहे.यामध्ये बहुरंगी कपडयाना शिवलेल्या तुकडयांचा समावेश असतो. या कपडयांच्या रंग विशेषतःगडद व चमकदार असतो. साधारणतः कचलीसाठी लाल व काळया (हे नेव्ही ब्लु रंगासह कालो रंग म्हणतात ) रंगाच्या कपडयांच्या वापर केला जातो. इतर रंग सुध्दा यात वापरले जातात. काचलीसाठी वापरण्यात येणारी रंगसंगती आणि नमुने संपुर्ण देशभरात जवळजवळ सारखेच असतात इतर सर्वसामान्य ब्लाऊज तुलनेत जर आपण विशिष्ट अशा कचलीसाठी विचार आणि जवळुन निरीक्षण केले तर काचली च्या दर्शनी भाग हा खुप महत्वाचा भाग असतो. यात तीन भागांचा समावेश असतो, म्हणजेच छाती, पेटी आणि बाही काचली च्या वरचा भाग म्हणजेच छाती याचा वापर चोळी म्हणुन करतात. काचली च्या पाठीचा भाग हा पुर्णतः उघडा असतो शिवाय त्याला दोन दोऱ्या असतात. ज्यांना दोरी म्हणतात यांचा वापर कचली बांधण्यासाठी होतो. या दोऱ्यांचा पहिला संच पाठीच्या वरच्या भागात असतो जो मानेच्या भोवती बांधायचा असतो. आणि दुसरा संच ज्याला परिधान करणारी व्यक्ती पाठीच्या मध्य भागावर असतो, ज्याला परिधान करणारी व्यक्ती पाठीच्या अवती-भवती बांधते. काचली ची लांबी पोटाचा भाग झाकते आणि त्याचा चौकोनाकृती आकार असतो. छोटया कवडया , जुने नाणे सुध्दा वापरतात. जुन्याकाळी थोडया प्रमाणात चांदी सुध्दा काचली वर वापरली जात.चांदीच्या वाढत्या किमंतीमुळे चांदी ऐवजी शिसे वापरले जाते. आणि मोठया प्रमाणात कृत्रिम काचेचे खडे जे कचलीला चकाकी आणि वैभव देतात ते वापरले जातात सुशील किंवा कुलीन स्त्रीया स्वतःसाठी वेगळया काचली बनवत असत. छातीच्या दोन्ही बाजुस काचेची तुकडे लावुन या काचली अधिक नक्षीदार व आकर्षक बनवत असत. वधुसाठी बनवण्यात आलेल्या काचली या सुध्दा साधारण काचली पेक्षा भिन्न असत अविवाहीत मुली दोन रंगाच्या खडप्याची कचली परिधान करत नसत.
फेटीया :-
हे घागरा सारखे वस्त्र आहे जे बंजारा महिला वापरतात यात चार भागांचा समावेश असतो याच्या वरच्या भागाला लेपो म्हणतात. यात कमरेभोवती बांधावयाच्या कपडा फेटयाला असतो त्याला लेपो म्हणतात. यामध्ये बंजारा महिलांनी आपले भरतकाम कौशल्याचे विविध मिश्रणे प्रदर्शित केले असतात. लेपो च्या खालील भागाला घेरो जोडलेला असतो. यात दोन गडद व चमकदार दोन रंगी तुकडयाचा समावेश असतो ज्यात ऑक्सफर्ड निळा रंग आणि विटकरी लाल भडक रंग समाविष्ठ असतो. या खालील भागाला साडी म्हणतात आणि त्यासाठी छापील बनावटीचे कापडी वीण वापरले जाते फेटीयाच्या तळाच्या भागाला लावण (lawan) म्हणतात. आणि हे सुध्दा भरतकामातील उत्कृष्ठ कृति आहे.
हे घागरा सारखे वस्त्र आहे जे बंजारा महिला वापरतात यात चार भागांचा समावेश असतो याच्या वरच्या भागाला लेपो म्हणतात. यात कमरेभोवती बांधावयाच्या कपडा फेटयाला असतो त्याला लेपो म्हणतात. यामध्ये बंजारा महिलांनी आपले भरतकाम कौशल्याचे विविध मिश्रणे प्रदर्शित केले असतात. लेपो च्या खालील भागाला घेरो जोडलेला असतो. यात दोन गडद व चमकदार दोन रंगी तुकडयाचा समावेश असतो ज्यात ऑक्सफर्ड निळा रंग आणि विटकरी लाल भडक रंग समाविष्ठ असतो. या खालील भागाला साडी म्हणतात आणि त्यासाठी छापील बनावटीचे कापडी वीण वापरले जाते फेटीयाच्या तळाच्या भागाला लावण (lawan) म्हणतात. आणि हे सुध्दा भरतकामातील उत्कृष्ठ कृति आहे.
छांटीया /लोव्हाडी/पामडी /टुकरी/फडकी :-
हे दोन मिटर चौकोनी कापडाचा तुकडा असतो ज्याच्या खालच्या आणि वरच्या बाजुस टोकाला नक्षीकाम केलेले असते त्याला पाटा म्हणतात आणि याच्या मधोमध पाच नक्षीकाम केलेले तुकडे जोडलेली असतात ज्याला चॉद म्हणतात. सहा ंइंचाचा रुंद नक्षीकामाच्या तुकडा आणि ४ वित असलेला घुंगटो या छांटीयाला जोडलेला असतो किंवा झाकलेला असतो जेणकरुन डोक्याच्या दोन्ही बाजुनी तंतोतंत येईल अशा पध्दतीने असतो. याची शिलाई शिश्याच्या गोल चकत्या आणि चांदीचे चार आन्याने तुकडे ,काचा, चकत्या इत्यादी लावता येईल चान्टीयाच्या उजव्या टोकाला एका छोटा नक्षीकाम केलेला कपडयाची पिशवी जोडलेली असते त्याला आड छेडा म्हणतात. हे टोक डाव्या खांदयावर टाकले जाते. इतर खालील नमुने दैनदिन किंवा प्रासंगिक वापरता येतात.
हे दोन मिटर चौकोनी कापडाचा तुकडा असतो ज्याच्या खालच्या आणि वरच्या बाजुस टोकाला नक्षीकाम केलेले असते त्याला पाटा म्हणतात आणि याच्या मधोमध पाच नक्षीकाम केलेले तुकडे जोडलेली असतात ज्याला चॉद म्हणतात. सहा ंइंचाचा रुंद नक्षीकामाच्या तुकडा आणि ४ वित असलेला घुंगटो या छांटीयाला जोडलेला असतो किंवा झाकलेला असतो जेणकरुन डोक्याच्या दोन्ही बाजुनी तंतोतंत येईल अशा पध्दतीने असतो. याची शिलाई शिश्याच्या गोल चकत्या आणि चांदीचे चार आन्याने तुकडे ,काचा, चकत्या इत्यादी लावता येईल चान्टीयाच्या उजव्या टोकाला एका छोटा नक्षीकाम केलेला कपडयाची पिशवी जोडलेली असते त्याला आड छेडा म्हणतात. हे टोक डाव्या खांदयावर टाकले जाते. इतर खालील नमुने दैनदिन किंवा प्रासंगिक वापरता येतात.
-ाोलनाः-
ही एक सर्वोत्कृष्ठ नक्षीकाम केलेली आणि लांब पटयाची खांदयाला लटकवण्याची बॅग आहे . या बॅगेच्या किनाऱ्याला कवडया आणि उलन धाग्यापासुन तयार केले विविध रंगी गोळे बॅगच्या सौदर्यात भर टाकण्यासाठी जोडलेले असतात.
ही एक सर्वोत्कृष्ठ नक्षीकाम केलेली आणि लांब पटयाची खांदयाला लटकवण्याची बॅग आहे . या बॅगेच्या किनाऱ्याला कवडया आणि उलन धाग्यापासुन तयार केले विविध रंगी गोळे बॅगच्या सौदर्यात भर टाकण्यासाठी जोडलेले असतात.
चंचीः-
ही अशी बॅग असते की, त्यात ३ किंवा चार खिसे असतात ज्यात पान,सुपारी, तंबाखु इ. सामान ठेवले जातात.
ही अशी बॅग असते की, त्यात ३ किंवा चार खिसे असतात ज्यात पान,सुपारी, तंबाखु इ. सामान ठेवले जातात.
खलची :-
ही भाकरी ठेवण्यासाठी चौकोनी बॅग असत.े
ही भाकरी ठेवण्यासाठी चौकोनी बॅग असत.े
दराणीः-
पिठ दळण्यासाठी साठी नक्षीकाम केलेले चौकोनी कापड असते . सण ,उत्सवच्या प्रसंगी हे वापरतात.
पिठ दळण्यासाठी साठी नक्षीकाम केलेले चौकोनी कापड असते . सण ,उत्सवच्या प्रसंगी हे वापरतात.
गालनोः-
खाद्यपदार्थ झाकण्यासाठी किंवा पाण्याचे भांडे झाकण्यासाठी हे कापड वापरतात हे विशेषतः लग्नात किंवा सण उत्सवात वापरतात.
पाट :-
हा कापड बुध्दीबळाच्या फलकासारखा असतो याचा वापर घरातील खेळ खेळण्यासाठी वापरतात.
खाद्यपदार्थ झाकण्यासाठी किंवा पाण्याचे भांडे झाकण्यासाठी हे कापड वापरतात हे विशेषतः लग्नात किंवा सण उत्सवात वापरतात.
पाट :-
हा कापड बुध्दीबळाच्या फलकासारखा असतो याचा वापर घरातील खेळ खेळण्यासाठी वापरतात.
कोथली :-
पैसे ठेवण्यासाठी ही छोटी बॅग असते वैयक्तीक लागणाऱ्या वस्तु किंवा नक्षीकामाचे कच्चे साहित्य ठेवण्यासाठी विशेषतः वयक्क महिला वापरतात.
कोथलो :-
पोत्यासारखी मोठी पिशवी असते ती बंजारा महिला बाजार करण्यासाठी वापरत असत.
पैसे ठेवण्यासाठी ही छोटी बॅग असते वैयक्तीक लागणाऱ्या वस्तु किंवा नक्षीकामाचे कच्चे साहित्य ठेवण्यासाठी विशेषतः वयक्क महिला वापरतात.
कोथलो :-
पोत्यासारखी मोठी पिशवी असते ती बंजारा महिला बाजार करण्यासाठी वापरत असत.
डॉ. श्रीराम पवार
अंबेजोगाई, महाराष्ट्र
अंबेजोगाई, महाराष्ट्र
Download banjara news app Now
Click here :-
Subscribe Banjara tv
New latest banjara song ,sant sevalal
Posts
Hello, my name is Jack Sparrow. I'm a 50 year old self-employed Pirate from the Caribbean. 
0 comments:
Post a Comment